Sức sống tiềm tàng của nhân vật Mị trong truyện “Vợ chồng A
Phủ”
“Vợ chồng A Phủ” (1953), “Miền Tây” (1967), “Vừ A Dính” (1962)… là
những tác phẩm nổi tiếng của Tô Hoài viết về phong tục , cảnh sắc
và con người miền Tây của Tổ Quốc ta.Tô Hoài đã từng nói:”Tôi coi
Việt Bắc ,Tây Bắc cũng như một quê hương đề tài của tôi…” (Văn nghệ
số 14.10.1995). Tập truyện “Tây Bắc” là một nét son chói lọi đầu
tiên của sự nghiệp văn chương Tô Hoài viết về đề tài miền Tây. Một
chuyến đi dài, Tô Hoài theo bộ đội vào giải phóng Tây Bắc (1952),
ông đã viết thành công tác phẩm “Truyện Tây Bắc”, trong đó có
truyện “Vợ chồng A Phủ”. Qua truyện ngắn này, Tô Hoài đã phản ánh
nỗi thống khổ và sự vùng dậy của người Mèo ở Tây Bắc, một lòng
quyết tâm đi theo kháng chiến để giành lấy tình yêu, hạnh
phúc.
Những trang viết về Mị – một trong hai nhân vật chính của truyện là
vô cùng cảm động. Mị tuy bị chà đạp, bị giày xéo trong bể khổ cuộc
đời, nhưng cô đã có một sức sống tiềm tàng kì lạ !
Mị là một cô gái trẻ và đẹp, duyên dáng, hiếu thảo, thổi sáo hay,
“có biết bao nhiêu người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mị”. Nhà
nghèo, năm nào bố Mị cũng phải trả nợ lãi một nương ngô cho thống
lí Pá Tra. Bố đã già, Mị thương bố lắm. Cô đã nói với bố: “Con nay
đã biết cuốc nương ngô, con phải làm nương ngô giả nợ thay cho bố.
Bố đừng bán con cho nhà giàu”. Món nợ truyền kiếp mà bố Mị vay của
thống lí như một oan trái cuộc đời. Mị đã bị A Sử – con trai thống
lí đánh lừa bắt về cúng trình ma. Mị trở thành con dâu gạt nợ… Đau
xót quá ! “Chao ôi ! Thế là cha mẹ ăn bạc của nhà giàu từ kiếp
trước, bây giờ người ta bắt bán con trừ nợ. Không thể làm thế nào
khác được rồi !”. Tiếng than của bố Mị nói lên một sự thật cay
đắng: Mị là con dâu gạt nợ của thống lí Pá Tra – điều đó như một
định mệnh bi thảm !
Những năm đằng đẵng làm dâu gạt nợ, Mị bị đối xử hết sức tàn tệ,
chẳng khác gì một con vật. Phải làm quần quật quanh năm, suốt
tháng. Lên núi hái thuốc phiện, giặt đay, xe đay, đi nương bẻ bắp,
lúc hái củi bung ngô, lúc nào Mị cũng phải gài một bó đay trong
cánh tay để tước thành sợi. Mị chẳng khác nào con trâu, con ngựa
nhà thống lí. Khổ cực quá chừng: “Con ngựa, con trâu làm còn có
lúc, đêm nó còn được đứng gãi chân, đứng nhai cỏ, đàn bà con gái
nhà này thì vùi vào việc làm cả đêm cả ngày”.
Tuổi trẻ, sắc đẹp của Mị bị tước đoạt, vùi dập. Cô như một đóa hoa
rừng chóng héo tàn, lúc nào cũng “cúi mặt, mặt buồn rười rượi”.
Buồng Mị ở như một cái chuồng nhốt thú, kín mít, tối om, chỉ có một
lỗ nhỏ bằng bàn tay, nhìn ra ngoài “chỉ thấy trăng trắng, không
biết là sương hay là nắng”. Đau khổ quá “Mị nghĩ rằng mình cứ chỉ
ngồi trong cái lỗ vuông ấy mà trông ra, đến bao giờ chết thì thôi
!”. Nỗi ám ảnh ấy thật ghê sợ. Mị như một linh hồn chết.
Cứ tưởng rằng Mị cam chịu số phận. Nhưng cô đã hết sức vùng vẫy cố
thoát khỏi cái dây oan nghiệt của số phận. Hàng mấy tháng liền, đêm
nào Mị cũng khóc. Mị trốn về nhà, tròng mắt đỏ hoe. Gặp bố “Mị quỳ
lạy, úp mặt xuống đất, nức nở”. Lần đầu tiên, Mị phản kháng lại số
phận tủi nhục, hái lá ngón toan ăn để tự tử. Nhưng Mị chết đi, ai
sẽ làm nương ngô giả được nợ thống lí, khi bố Mị đã “ốm yếu quá
rồi”. Thương bố, Mị “không đành lòng chết”. Mị bưng mặt khóc, ném
nắm lá ngón xuống đất “đành trở lại nhà thống lí”, cam chịu kiếp
ngựa trâu, sống lùi lũi như con rùa trong xó cửa. Biết bao mùa xuân
trôi qua ! Biết bao nhiêu nước mắt Mị đã chảy xuống. Cũng như bao
người đàn bà khác trong nhà thống lí “một đời con người chỉ biết đi
theo đuôi con ngựa của chồng”. Mị cam chịu số phận: “ở lâu trong
cái khổ, Mị quen khổ rồi”… Mị thấy mình chỉ là con trâu, con ngựa
“chỉ biết ăn cỏ, biết đi làm mà thôi !”. Một đời con gái, một kiếp
người bị vùi dập đến tê dại như thế thì sự đau khổ đã tột cùng rồi
!
Một bất ngờ khác lại đến với người đọc. Lần thứ hai, Mị lại vùng
dậy. Ngày tết đến, Mị đã lén lấy hũ rượu “uống ừng ực từng bát” rồi
say, “lịm mặt” ngồi xem bọn nhảy đồng, người hát, nhưng “lòng Mị
thì đang sống về ngày trước”. Con gái vùng rẻo cao, ai mà chẳng
uống rượu ? Chắc là Mị đã từng uống rượu, nhưng cách uống rượu “ừng
ực từng bát” thì đây là lần đầu tiên. Mị uống cho quên hết mọi đau
khổ ? Mị uống cho hả giận ? Hay Mị mượn bát rượu để thức tỉnh lòng
mình sống lại cùng với mùa xuân, với những đêm tình mùa xuân thời
con gái ? Nếu những năm tháng đã qua, bếp lửa và ngọn lửa đã sưởi
ấm lòng Mị, đã làm nguôi đi, vợi đi bao đau nhục cuộc đời, thì giờ
đây, tiếng sáo, tiếng hát của trai gái Mèo tha thiết gọi bạn tình
đã khơi dậy trong lòng Mị bao khát khao:
“Anh ném pao, em không bắt
Em không yêu, quả pao rơi rồi…”.
Mị đã tự ý thức về mình. Mị thấy lòng phơi phới, vui sướng như thời
con gái bước vào những đêm tình mùa xuân. Mị thấy mình “trẻ lắm…
vẫn còn trẻ”. Mị thấy mình cô đơn. Mị phải đi chơi. Bao nhiêu cô
gái khác đã có chồng vẫn đi chơi. Thật là vô lí, hơn nữa Mị thấy
mình với A Sử “không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau”. Mị
khóc. Mị thương mình đau khổ. Mị ghê tởm thường A Sử “còn muốn rình
bắt mấy người con gái nữa về làm vợ”… Mị muốn ăn lá ngón cho
chết ngay ! Một sức sống tiềm tàng trong lòng Mị như hòn than
hồng ẩm ỉ cháy. Bạo lực, Mị cũng chẳng sợ. Mị xắn mỡ bỏ vào đĩa đèn
cho sáng, rồi cô quấn lại tóc, với lấy váy hoa, rút thêm cái áo,
chuẩn bị đi chơi xuân. Hành động Mị diễn ra trước mắt thằng A Sử.
Như thách thức. Không thèm trả lời khi hắn hỏi: “Mày muốn đi chơi à
?”. Sự vùng dậy của Mị lần này lại phải trả giá ! Thằng con trai
của nhà thống lí vô cùng tàn ác đã trói đứng Mị trong buồng tối
bằng một thúng sợi đay và còn quấn cả tóc Mị lên cột, làm cho cô
“không cúi không nghiêng được đầu nữa”. Nhưng sức sống vẫn tiềm ẩn
trong lòng người con gái Mèo này. Suốt đêm bị trói đứng “dây trói
thít lại, đau nhức”, lúc mê lúc tỉnh, Mị “nồng nàn tha thiết nhớ”
và cô bồi hồi: “Mị vẫn nghe tiếng sáo đưa Mị đi theo những cuộc
chơi, những đám chơi”. Tâm trí Mị chập chờn “có lúc vùng bước đi”,
nhưng bị trói, đi sao được ? Nghe tiếng ngựa gãi chân, nhai cỏ “Mị
thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa”.
Chúng ta đã từng đọc truyện thơ “Tiễn dặn người yêu”. Cô gái Thái
bị ép duyên đau khổ than thân: “Ngẫm thân em chỉ bằng thân con bọ
ngựa – Bằng con chẫu chuộc thôi…”. Nỗi cay đắng của Mị còn gấp trăm
gấp nghìn lần như thế ! Được cởi trói do một sự tình cờ, cô lại
phải vào rừng hái lá thuốc, suốt đêm ngồi hầu hạ, xoa thuốc dấu cho
A Sử. Đau ê ẩm, mỏi quá, Mị “gục đầu nằm thiếp đi” lại bị tên khốn
kiếp “đạp chân vào mặt”. Tô Hoài đã ghi lại một cách cảm động sự
vùng dậy lần thứ hai của Mị với bao vùi dập, đau đớn ê chề ! Mị vẫn
chưa gục ngã trước số phận !
Lần thứ ba, Mị lại vùng dậy. Hình như số phận của Mị đã gắn liền
với số phận của A Phủ như một tiền định. Một bên là con dâu gạt nợ,
một bên là kẻ phạm tội đánh con quan. Cả hai đều là con trâu, con
ngựa của nhà thống lí Pá Tra. Mị đã bị A Sử trói đứng. A Phủ vì tội
để hổ bắt mất bò đã bị Pá Tra trói vào cọc bằng một cuộn dây mây,
“quấn từ chân lên vai, chỉ còn cổ và đầu hơi lúc lắc được”. Làm sao
bắt được con hổ ? A Phủ nhất định bị thế mạng. Suốt mấy ngày đêm bị
trói “A Phủ chỉ đứng nhắm mắt”. Má A Phủ đã xám lại. A Phủ sắp chết
! Giữa đêm khuya từ bếp lửa nhìn sang, Mị nhìn những giọt nước mắt
lăn bò trên má A Phủ mà xót xa, động lòng: “Trời ơi, nó bắt trói
đứng người ta đến chết…”. Mị căm thù nguyền rủa cha con thống lí:
“Chúng nó thật độc ác… Người kia việc gì mà phải chết thế…”. Mị
không còn biết sợ hãi nữa. Cô đã dùng dao nhỏ cắt lúa, cắt nút dây
mây, cởi trói cho A Phủ, cứu thoát A Phủ. Như một lời khích lệ: “Đi
ngay !”. Mị đã vùng chạy theo A Phủ. Cô đã nói: “A Phủ cho tôi đi…
ở đây thì chết mất !”. Lương tâm thức tỉnh. Mị cứu A Phủ và cũng là
tự cứu mình. Thật là dữ dội và khủng khiếp. Tình huống truyện tạo
nên tính bi kịch của số phận. Bao nhiêu máu và nước mắt, Mị mới
giành được tự do. Mị thương người, tự thương mình. Khát vọng về tự
do và hạnh phúc, là nguồn sức mạnh vùng dậy của Mị.
Trốn khỏi Hồng Ngài, Mị và A Phủ đi suốt một mùa mưa, vượt qua
những triền núi đá tai mèo, họ nên vợ nên chồng khi đến khu du kích
Phiềng Sa. Hành động cắt dây trói cứu A Phủ và cùng A Phủ chạy trốn
là điểm đỉnh sự vùng dậy của Mị, là sự thể hiện sức sống tiềm tàng
của người con gái Mèo trong truyện ngắn “Vợ chồng A Phủ”. Khát vọng
về tự do, hạnh phúc, về quyền sống của con người đã cho nhân vật Mị
nhiều sức mạnh để vùng dậy. Sức sống tiềm tàng của Mị đã khẳng định
một chân lí: Bạo lực không đè bẹp được khát vọng tự do ! Sức sống
tiềm tàng của Mị mang tính điển hình sâu sắc, thể hiện một cách cụ
thể, chân thực và sống động cho sự vùng dậy của người Mèo trên con
đường đi tìm hạnh phúc, tự do và họ đã đến với cách mạng và kháng
chiến.
Nhân vật Mị được nhà văn Tô Hoài miêu tả và khám phá trong chiều
sâu tâm hồn, trong những biến thái “thăng trầm, gấp khúc” của tâm
trạng. Miêu tả thành công sức sống tiềm tàng của nhân vật Mị, ngòi
bút nghệ thuật của Tô Hoài đã làm cho truyện ngắn “Vợ chồng A Phủ”
sáng bừng giá trị nhân đạo. Người đọc mãi mãi thấm thía về cái giá
của tình yêu tuổi trẻ và hạnh phúc, tự do.